Müziğin taş plaklara kaydedilmiş tarihi

"Git Zaman Gel Zaman", 2005’te, ABD’de Ses Kayıt Koleksiyonları Birliği’nin (ARSC) Dünya Müziği En İyi Araştırma Ödülü’ne değer bulunmuş ve bu ödülü alan, İngilizce dışında bir dildeki ilk yayın olmuştu. Fonografın icadı ile taş plak piyasasının ömrünü tamamlaması arasındaki dönemde ilk plak fabrikası, İstanbul’da yapılan kayıtlar, Tanburi Cemil Bey’in not defteri, Türkiye şubesi Gesaryan ailesinin ortaklığıyla kurulan Sahibinin Sesi şirketi... Kısacası, fonograf, gramofon ve taş plak hakkında her şey giriyor Ünlü’nün çalışmasına. Kitaba ek olarak yapılan ve birinci ciltle birlikte CD formatında yayımlanan taş plak kataloğu, bu baskı için birlikte genişletilerek, dijital kaynak olarak Pan Kitap’ın internet sitesine konmuş.

Ünlü ile, yerel müzik piyasasının geçmişini konuştuk.  

‘Git Zaman Gel Zaman’, kapsamlı bir çalışmanın ürünü. Bu sürece kimler katkıda bulundu?

Kitap için Odeon firmasının ikinci kuşak temsilcisi Leon Grünberg’le uzun bir söyleşi yaptık. Grünberg 2012’de vefat etti. Söyleşiyi 2000 yılında yapmıştık, kitap 2004’te yayımlandı. Kitabı ona gönderdiğimde beni aradı, “Tüm bunları nereden buldunuz, bu kitabı nasıl yazdınız? Anlayamıyorum ve inanamıyorum” dedi. Ortaya bu kalınlıkta bir kitap çıkacağını kestirememişti. Kitabı yazarken sıkıştığım zamanlar oldu; o durumlarda plaklara, kataloglara ve gazete haberlerine başvurdum. Konuya dair yeterince kaynak ve malzeme yok. Kimi konularda devamlılık sağlanamıyor. Erişebildiğim kadarını yazıp dizdim. Avrupa ve Amerika’daki benzer çalışmalar, daha çok görseller, plak etiketleri, gramofonlar ya da iğne kutuları üzerine. Dünyada bunun gibi, plak repertuvarına, yani plakların kendisine odaklanan kitaplar pek yok. Biz bunu bir anlamda mecburiyetten çıkardık, ama benim yaklaşımım her zaman bu yöndeydi.

Cemal Ünlü. Fotoğraf: Miran Manukyan

Nasıl bir araştırma ve kataloglama sürecinden bahsediyoruz?

Bu konuyla ilgilenen çok insan yok. Ben bu işe yıllar önce girdim. Araştırmalarımı kendi geliştirdiğim yöntemlerle yapıyorum. Önümde belirli bir yöntem yok. Hareket noktam şu oldu: Makine bir aracıdır, amaç değildir. Makineyle uğraşmanın çok anlamlı olduğunu düşünmüyorum; bence repertuvar daha önemli. Hedef müzikse, müziğin kayıtlı olduğu yer de plaklardır. Ben Osmanlı’nın ve Türkiye’nin kayıt tarihinin tamamıyla ilgilendim. Eserleri, sanatçıları tanımaya çalıştım. İsimler arasında ayrım yapmadım. Bu tarihte ne varsa önemliydi benim için. Dört binden fazla plağın yer aldığı koleksiyonumu da bu şekilde oluşturdum. Çok parlak bir birikim değildir belki ama çok çeşitlidir, hiçbir yerde bulamayacağınız plaklar barındırır. Önemine ve hem sosyal hem kültürel değerine inandığım bir birikimi korumak amacıyla giriştim bu işe. Koruma altına aldığım kayıtlardan kırka yakın CD yayınladım. Onları dijital ortama aktarmaya çalıştım ve Açık Radyo’da yıllarca program yaptım. Bunların kültürel birer değer olarak anlaşılmasını sağlamaya çalıştım. Tabii benim de kişisel bir zevkim ve seçimim var. Örneğin bütün plaklar bir yana, Ermeni besteci Bimen Şen’in (Bimen Derğazaryan) sesinden bir plağa sahip olmak her şeyin üstündedir benim için. Hafız Sami’yi de çok severim. Ancak kendi tercihlerimi bu çalışmanın dışında tutarak, tüm plakları aynı önem ve ciddiyetle ele almaya gayret ettim.

Objenin sadece kendisiyle değil tarihi ve içeriğiyle de ilgilenen bir koleksiyoncu olarak tanımlayabiliriz o halde sizi...

Ben kendimi koleksiyoncu olarak görmüyorum, çünkü bende bir koleksiyoncu altyapısı ve duygusu yok. Bakış açım farklı. Örneğin sadece sevdiğim sanatçı ya da türleri takip edip diğerlerini gözardı etmiyorum. Ya da gramofonları, bununla ilgili diğer araçları ve görsel malzemeleri toplamaya çalışmıyorum. Benim kitabım ve uğraşım içerikle, repertuvarla ve birikimle ilgili. Taş plakları, onlara neler kaydedildiğini, onların sundukları birikimi ve birbiriyle ilişkisini, onları üreten firmaları, sanatçıları araştırıyorum. Osmanlı’nın çeşitlilik içeren, kendine özgü yapısı plaklara da yansımış. Bu yüzden bu repertuvar bana hep cazip gelmiştir.

Bu çeşitlilik kitaba da yansıyor mu?

Tabii. Örneğin, İstanbul’da ve İzmir’de yaşayan Rum gençlerin yaptığı, ‘Estudiantina’ diye bilinen, 1900’lerin başında popüler olan müzik türü de girdi kitaba, çünkü doğrudan kendi müziğimizle ilgiliydi. 1930’lardan itibaren Yunanistan’dan Türkiye’ye plaklar gelmiş ve buradaki plak fabrikalarında çoğaltılmış. Malum, o dönemde bu coğrafyada büyük bir Rum nüfusu var. 1940’larda Amerika’dan gelen swing, hafif müzik ve caz plaklarına da ilgi büyüktü; bu plaklar kopyalanıp yerli etiketle yayımlandı. Almanya, Arjantin ve Fransız kaynaklı plaklar da burada çoğaltılarak basıldı. Ancak, bunları kitaba dahil etmedim.

İstanbul’da nasıl bir taş plak pazarı var?

İstanbul bence her zaman tuhaf bir pazar olmuştur. Hiçbir zaman rasyonel bir piyasa değeri oluşmamıştır. Her satıcı kendi zevkine göre, sevdiği sanatçıya, örneğin Hafız Burhan’a çok para istemiştir, diğerine daha az. Giderek küçülen bu pazarın bir standardı yok. Artık sadece belirli büyük koleksiyonlar var.

Kitapta ele alınan kayıt tarihinde Ermenilerin ne gibi izleri var?

Gesaryan ailesinin bu tarihteki yeri çok önemlidir. İngiltere merkezli The Gramophone Company, 1929’da Sahibinin Sesi logosuyla Yeşilköy’de Gramofon Türk Limited Şirketi’ni kurdu. Gesaryanların ortaklığıyla kurulan şirket, Türkiye’deki piyasanın lideriydi. Çok geniş bir repertuvara sahipti. Münir Nurettin Selçuk başta olmak üzere, pek çok önemli sanatçı plaklarını Sahibinin Sesi etiketiyle yayımladı.

Kitapta yer verdiğiniz notalar arasında, Tanburi Cemil Bey’in Hampartzum notalarıyla yazdığı bir eser de var...

Batı Notası’nın müzik ortamlarında kullanılmadığı zamanlarda, Hampartzum Notası, Ermeni olmayan müzisyenlere de kolaylık sağlamış, bu alanda bir alışkanlık haline gelmiş. Yakın zamana dek birçok eser bu notayla yazıya geçirilmiş.

Tuğba Esen, Agos, 15 Nisan 2016

Git Zaman Gel Zaman kitabını incelemek için tıklayın.